Dossier
Nature based solutions
Het leefbaar houden van steden en dorpen is een belangrijke uitdaging van deze tijd. Daarnaast zorgt klimaatverandering voor een toenemende vraag naar slimme oplossingen om in te spelen op extremere weersomstandigheden. Het vergroenen van steden en dorpen biedt niet alleen een oplossing voor klimaatgerelateerde problemen, maar bevordert ook het woonplezier en de gezondheid van bewoners. Dit dossier laat zien hoe slimme groene oplossingen kunnen helpen bij de inrichting en het beheer van woongebieden ter bevordering van de leefbaarheid en klimaatadaptatie. Thema's zoals biodiversiteit, adaptatie en mitigatie komen aan bod.
Uitdagingen van de stad
Wereldwijd neemt het aantal inwoners dat in steden woont toe. In 2050 zal 70% van alle mensen op aarde in stedelijk gebied wonen (bron: FAO, powerpoint Uitdagingen van de stad). Dit brengt uitdagingen met zich mee. Hittestress is een bekend problemen in steden, hier gaan we verder op in bij het onderdeel 'Hittestress' in dit dossier. Wateroverlast en luchtvervuiling zijn ook bekende uitdagingen in stedelijke gebieden.
Wateroverlast
Overstromingen en problemen met de afvoer van water zijn gevolgen van verstedelijking en klimaatverandering.
Intensievere buien (ook wel piekneerslagen genoemd) komen vaker voor dan voorheen. Deze buien zijn vaak zeer plaatselijk en nemen in hoeveelheid en frequentie toe.
Vergroening helpt bij de opvang van piekbelasting. Bij betegeling stroomt het water snel af naar de riolering, terwijl bij een 'groen oppervlak' het water veel langzamer wordt afgegeven. Daarnaast zorgt interceptie voor een reducerend effect. Interceptie is de neerslag die door bomen, struiken of lagere beplanting door de bladeren wordt opgevangen en niet de bodem bereikt. Een deel van de neerslag kan ook verdampen wanneer het op bladeren blijft liggen. Groene daken zijn bekende voorbeelden om piekbelasting op het riool te verminderen.
In de powerpoint staan Ontwerprichtlijnen voor woongebieden van Wiebke Klemm.
Luchtvervuiling
Bij luchtvervuiling in woongebieden wordt meestal gedacht aan de uitstoot van fossiele verbrandingsmotoren, zoals auto's en vrachtwagens die rijden op benzine of diesel. Maar ook als we al het verkeer laten rijden op elektriciteit en alle gebouwen zouden verwarmen door hernieuwbare energie, blijft er sprake van luchtvervuiling. Fijnstof wordt bijvoorbeeld uitgestoten door houtkachels, industrie en de landbouw- en vleessector, maar ook door autoverkeer (onder andere via bandenslijpsel en slijtage van remvoeringen).
Een transitie van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energie is gaande. Het toenemende gebruik van zonne- en windenergie zijn hier voorbeelden van. In de powerpoint wordt dieper ingegaan op het verloop van transities, met voorbeelden uit het verleden.
Ecosysteemdiensten
Ecosystemen kunnen helpen bij het omgaan met de uitdagingen waar woongebieden mee te maken hebben. Een ecosysteem wordt gedefinieerd als het geheel van biotische (levende) en abiotische (niet-levende) elementen die het samenleven van levende organismen in een bepaald gebied kenmerken (Liekens et al., 2013). Ecosysteemdiensten zijn de goederen en diensten geleverd door een ecosysteem die bijdragen aan voordelen (baten) voor de mens (MEA, Reid 2006).
Ecosysteemdiensten kunnen ingedeeld worden in drie hoofdcategorieën:
- productiediensten
- regulerende ecosysteemdiensten
- culturele ecosysteemdiensten
Voorbeelden van productiediensten zijn voedsel, zoet water en hout. Dit zijn producten die voortkomen uit een ecosysteem. Bij regulerende diensten kun je denken aan de bijdrage van natuur aan onze leefomgeving of voedselproductie. Zo zorgen bijen voor bestuiving van planten en leggen bomen koolstof vast. Recreëren in de natuur of genieten van een cultuurhistorisch landschap zijn voorbeelden van culturele ecosysteemdiensten.
Een direct gezondheidsbevorderend effect van contact met natuur is een van de vele mogelijke ecosysteemdiensten. Zo kan een groene omgeving bijdragen aan het verminderen van stress.
Biodiversiteit
Groen in woongebieden biedt niet alleen verschillende ecosysteemdiensten, maar draagt ook bij aan de biodiversiteit. Vaak is de biodiversiteit in stedelijke gebieden hoger dan in het omliggende landelijke gebied, zeker als de stad wordt omringd door intensieve landbouw. Vooral vlinders, insecten, vogels, zoogdieren en amfibieën hebben hun leefgebied in steden of dorpen.
Groen en welbevinden
Een groene, natuurlijke omgeving kan bijdragen aan het bevorderen van gezondheid en beïnvloedt de beoordeling die mensen geven aan hun gezondheid. Hoe lager het percentage groen in een woonomgeving, hoe meer mensen hun gezondheid als vrij laag beoordelen (bron: powerpoinit Groen en Welbevinden, WUR). Er zijn ook onderzoeksresultaten die laten zien dat een groene omgeving angststoornissen en depressies voorkomt en zorgt voor een (iets) hogere levensverwachting.
Het is van belang om je te realiseren dat er mogelijk niet-oorzakelijke redenen en verbanden zijn tussen een groene woonomgeving en gezondheid. Zo kan de bevolkingssamenstelling verschillen tussen buurten met veel of weinig groen, waardoor er wellicht meer conflicten zijn in wijken met weinig groen. Dit kan van invloed zijn op de gezondheid van inwoners. Daarnaast kan er ook veel lawaai zijn in buurten met weinig groen, omdat er bijvoorbeeld relatief meer verkeer is. Dit heeft ook invloed op de gezondheid of stressbeleving van inwoners. Het is dan het lawaai dat het verschil maakt, en niet de hoeveelheid groen.
Kortom: het is van belang om oorzakelijke en niet-oorzakelijke relaties van elkaar te onderscheiden. De manier waarop gekeken wordt naar het belang van groen is ook van invloed op de conclusies. Let je vooral op de mogelijkheden die groen biedt om tot rust te komen, dan krijg je wellicht andere resultaten dan wanneer je de nadruk legt op de rol van groen voor het samenbrengen van mensen en sociale cohesie. Bij 'lees meer' gaan we dieper in op de verschillende invalshoeken en de bijbehorende conclusies.
Lees meer
Mechanismen achter de relatie groen-gezondheid
Het begrijpen van de mechanismen achter de relatie tussen groen en gezondheid is van belang wanneer je iets wilt verbeteren aan het welbevinden van inwoners. Alleen wanneer er sprake is van een positief oorzakelijk verband zal vergroening ook leiden tot gezondheidsverbeteringen.
- Groen en het stimuleren van lichamelijke activiteit
Het is bewezen dat bewegen goed is voor de lichamelijke en geesteljike gezondheid. Groen kan actief sporten stimuleren. Je pakt misschien vaker de fiets naar school of je werkplek wanneer er een mooie, groene fietsroute is. Daarnaast biedt een groene omgeving ruimte voor recreatie, sport en spel. Het aantrekkelijker maken van de buitenruimte bevordert dus een actieve leefstijl.
In groene buurten spelen kinderen 10% meer tijd buiten dan in niet-groene buurten. Dit komt neer op 80 minuten per week bij een gemiddelde van 12 uur (Bron: powerpoint Groen en Welbevinden, WUR).
Toch blijft het lastig om om conclusies te trekken over het effect van groen op de gezondheid. Het blijkt namelijk dat mensen zonder groengebied in de buurt ook gaan wandelen. Daarnaast zijn groene wijken vaak ruimer opgezet met minder winkels dichtbij en met meer parkeerruimte. Dit nodigt uit tot autogebruik.
Het belang van lichamelijke activiteit en buitenspelen wordt benadrukt in de film Play again.
- Helaas, uw cookie-instellingen zijn zodanig dat de Video niet getoond kan worden - pas uw permissie voor cookies aan
- Groen en sociale samenhang
Er is nog weinig onderzoek gedaan naar de relatie tussen gezondheid en sociale samenhang, voortgekomen uit een groene omgeving. Het uitgangspunt is hierbij dat sociale samenhang de gezondheid bevordert. Men gaat in een groene omgeving vaker naar buiten en komt vaker mensen tegen in een positieve, ongedwongen sfeer. Dit leidt tot meer informele controle en (gevoelens van) sociale veiligheid. In de powerpoint worden voorbeelden gegeven van groen in wijken en groen op schoolpleinen in relatie tot sociale samenhang.
- Groen en het reduceren van stress
Het is bewezen dat chronische stress ongezond is. Er zijn twee theorieën rondom contact met natuur en stress:
- Evolutionair: savanne-achtige natuur is onze natuurlijke habitat; daar voelen we ons nog steeds thuis. De voorliefde voor natuur zit in onze genen.
- Cognitief: een groene omgeving is een omgeving die geen aandacht opeist of zelfdiscipline vereist; daarom kun je hier goed herstellen van stress of aandachtsmoeheid.
Onder jongeren wordt aangegeven dat 73% van hen te veel stress heeft ervaren het afgelopen jaar. Om stress te verminderen, praten jongeren vooral met anderen (37%) of ze maken/luisteren naar muziek (39%). Bijna een vijfde (18%) gaat de natuur in en 14% gaat naar buiten om te sporten om stress te verminderen. Buiten zijn speelt dus voor 28% van de jongeren een grote rol om stress te verminderen (bron: powerpoint Groen en Welbevinden, WUR).
Het ontwerpen van buitenruimtes met en door buurtbewoners draagt uiteindelijk niet alleen bij aan het reduceren van stress, maar bevordert ook de sociale cohesie in wijken omdat er veel wordt samengewerkt.
- Helaas, uw cookie-instellingen zijn zodanig dat de Video niet getoond kan worden - pas uw permissie voor cookies aan
Hittestress
Iedereen heeft wel een of meerdere herinneringen aan extreem hete en droge zomers in Nederland. Verdorde tuinen, laagstaand water of oudere familileden die niet goed tegen de extreme hitte kunnen, zijn enkele voorbeelden. Vooral in stedelijke gebieden kan het zomers erg warm worden vanwege het 'Urban Heat Island effect'. De temperatuur in de stad is hoger dan de omliggende omgeving en vormt als het ware een eiland van hitte.
Urban Heat Island effect
Er zijn enkele verklaringen voor het Urban Heat Island effect. De stad neemt meer warmte op en raakt minder snel warmte kwijt in vergelijking met de omliggende (groene) omgeving. De stad absorbeert niet alleen meer zonlicht door materialen zoals asfalt en betegeling, maar verliest door bebouwing en lagere windsnelheden ook minder snel warmte. Daarnaast wordt er in de stad meer warmte gecreëerd door menselijke activiteiten zoals verkeer. De straten en huizen geven in de nacht langzaam warmte af, terwijl het platteland veel sneller afkoelt. Groen zorgt bovendien voor actieve verdamping van water en daarmee voor koeling. In de stad is op veel plekken weinig groen. Na een warme dag kan het in de stad wel vijf tot tien graden warmer zijn dan in een landelijke omgeving. In de powerpoint gaan we dieper in op dit onderwerp.
- Helaas, uw cookie-instellingen zijn zodanig dat de Video niet getoond kan worden - pas uw permissie voor cookies aan
Bij 'lees meer' vind je informatie over de effecten van hittestress en de maatregelen die hiertegen getroffen kunnen worden.
Lees meer
Effecten van hittestress
Extreme hitte of hittestress zorgt voor een verslechtering van het thermisch comfort, dat wil zeggen de beleving die mensen van hun omgeving hebben met betrekking tot het binnenklimaat. Zo zorgt hittestress voor lagere arbeidsproductiviteit en kan het een negatief effect hebben op de gezondheid van ouderen. Daarnaast kunnen mensen moeite hebben met slapen wanneer het langdurig warm blijft.
Extreme hitte heeft niet alleen effect op mensen. Gebouwen en huizen zijn moeilijker te koelen en er kan zomersmog onstaan. Daarnaast kan asfalt smelten en bruggen kunnen vastlopen.
De natuur kan het ook zwaar hebben in tijden van extreme hitte. Er is potentieel meer verdamping waardoor de droogte versterkt kan worden. Veel groen verdort of sterft af. Daarnaast kan de waterkwaliteit achteruit gaan, waardoor blauwalf kan optreden en vissen kunnen sterven.
Maatregelen tegen hittestress
Er kunnen voor zowel binnen als buiten maatregelen getroffen worden tegen de hitte. Voor de maatregelen voor buiten zijn de volgende punten van belang:
- Verdamping: Verdamping door water in grachten of parken voorkomt dat binnenkomende stralingsenergie (zon, warmte) wordt omgezet in voelbare warmte.
- Schaduw: Schaduw vermindert de hoeveelheid binnenkomende energie.
- Ventilatie: Ventilatie helpt koelte aanvoeren en warmte afvoeren.
- Reflectie/absorptie: Reflecterende materialen, zoals wit geschilderde muren, voorkomen dat binnenkomende stralingsenergie (meteen) wordt omgezet in voelbare warmte.
- Verlagen van warmteproductie: Het verlagen van de warmteproductie door bijvoorbeeld de industrie of het verkeer vermindert de directe bijdrage van de mens aan de warmte in de stad.
- Aangepaste gebouwen: Goed isolerende gebouwen met reflecterende kleuren of groene daken helpen bij het verminderen van de warmte.
- Meer groen op straat: Meer groen op straat zorgt voor schaduw en neemt minder warmte op dan bijvoorbeeld asfalt of beton. Het draagt ook bij aan verkoeling door verdamping, mits er voldoende vocht is.
De powerpoint gaat dieper in op de verschillende maatregelen die getroffen kunnen worden om hitte te verminderen, ook in de binnenruimte.
Daarnaast legt de powerpoint het effect van groene daken uit.
Groene tuinen
![shutterstock_104801840_bewoners_park[red].jpg](/upload_mm/e/b/2/75053116-b721-4734-8571-4279ab6d24b1_shutterstock_104801840_bewoners_park%5Bred%5D.jpg "shutterstock_104801840_bewoners_park[red].jpg")
De voorgaande onderwerpen hebben het belang van groen in stedelijk gebied uitgelegd. Groen helpt bij het aanpassen aan klimaatverandering, bevordert de biodiversiteit en draagt bij aan de gezondheid van inwoners. Daarnaast kan een groene omgeving bijdragen aan sociale cohesie, rust en ontspanning.
Maar hoe zorg je ervoor dat steden daatdwerkelijk vergroenen? En waarom is dit soms lastig? In deze casus staat de eigen tuin centraal.
Weerstand
Er zijn veel verschillende redenen waarom niet iedere inwoner veel beplanting in zijn of haar tuin heeft. Tuinen met weinig groen en veel betegeling lijken gemakkelijk in onderhoud. Daarnaast biedt het de mogelijkheid om je auto te kunnen parkeren op eigen terrein of om een buitenkeuken te realiseren. Niet iedereen houdt van tuinieren of heeft de juiste kennis en middelen om beplanting aan te kunnen leggen.
Uit praktisch oogpunt, overwegingen van onderhoud of gewoon omdat de buren ook een tegeltuin hebben, kiezen bewoners dus soms voor een tuin met weinig of geen groen.
Hoe krijg je iedereen mee bij initiatieven?
Operatie Steenbreek is een initiatief waarbij mensen samenkomen rondom het thema groen. Dit initiatief verenigt inmiddels meer dan honderd gemeenten, waterschappen en provincies die samen met bewoners en lokale organisaties proberen tuinen te vergroenen. Voorlichting speelt hierbij een belangrijke rol.
Het geven van voorlichting is belangrijk om mensen te stimuleren hun tuin te 'vergroenen'. Niet iedereen weet een tuin te onderhouden. Daarnaast is het geven van een goed voorbeeld natuurlijk inspirerend. Vrijwilligers(organisaties) en natuurorganisaties kunnen hierin een rol spelen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het IVN, KNNV, Groei&Bloei, Vogelbescherming of lokale groepen. Ook spelen tuincentra soms een rol bij het geven van voorlichting.
Bij het vergroenen van de woonomgeving kunnen woningcorporaties een grote rol spelen. Zij kunnen op grotere schaal het initiatief nemen om buurten te vergroenen. Enthousiaste inwoners of huurders spelen hierbij ook een rol, zij kunnen namelijk hun woningcorperatie aanspreken op de grote bijdrage die ze kunnen leveren.
De gemeenten spelen een sleutelrol waar het aankomt op het aanleggen van parken of stadstuinen. Betrokken burgers en samenwerkingsverbanden zijn hierbij vaak bevorderlijk voor het tot stand brengen van initiatieven.
Waarde van groen
In dit dossier hebben we verschillende uitdagingen uitgelegd. Het vergroenen van steden kan helpen bij het aanpakken van deze uitdagingen. Groen biedt bescherming tegen wind, geluid en hoge temperaturen. Daarnaast zorgt vergroening voor een langzame afgifte van water aan het rioleringssysteem. Hierdoor kan piekbelasting voorkomen worden en wordt de kans op overstromingen verkleind. Vergroening biedt ook kansen voor de biodiversiteit.
Kortom: het vergroenen van stedelijke gebieden brengt veel voordelen met zich mee. Waarom is er dan toch zo weinig groen in steden? Dit heeft deels te maken met het feit dat de waarde van groen moeilijk is uit te drukken binnen ons economisch systeem. De kosten van vergroening zijn goed in kaart te brengen, maar wat levert het uiteindelijk op, in een waarde uitgedrukt in euro's?
Het i-Tree model geeft hier een antwoord op:
- Helaas, uw cookie-instellingen zijn zodanig dat de Video niet getoond kan worden - pas uw permissie voor cookies aan
In de powerpoint en in de filmpjes hieronder bij 'downloads en links' wordt het i-Tree model verder uitgelegd. De powerpoint geeft ook voorbeelden van cases en berekeningen.
Het TEEB model is ook handig om snel inzicht te krijgen in de waarde van groen en water in stedelijk gebied.
Downloads en links
- Factsheets, website The Green City
- The Urban Forest, Springer boek
- Informatie over TEEB, website The economics of ecosystems & biodiversity
- Informatie over TEEB, website Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu
- i-Tree model, website i-Tree
- Filmpje over i-Tree, Youtube i-Tree tools
Tools voor stedelijke planning (1/2)
Beschikbare tools
Om maatregelen door te kunnen voeren voor een klimaatadaptieve en gezonde stad is een goede planning vereist. Onderstaande tools helpen je bij het plannen van dit soort veranderingen. Zo kun je zelf beginnen met plannen om een straat, wijk of bedrijventerrein te vergroenen! Welke maatregelen zijn effectief en geschikt? En wat zijn hiervan de kosten? De tools helpen je bij het maken van keuzes.
Tools voor stedelijke planning (2/2)
Wat is QUICKScan?
- Hoe kun je groen gebruiken om effecten van klimaatverandering te verminderen?
- Wat zijn de dichtstbijzijnde recreatiegebieden voor mensen in de stad?
- Hoe kunnen we de bebouwing verdichten, zonder in te leveren op leefbaarheid?
Dit zijn zomaar wat vragen waar QUICKScan voor ingezet kan worden. QUICKScan wordt gebruikt in participatieve workshops, waarin digitale kaarten met gebiedskennis van de workshopdeelnemers wordt gecombineerd. Deelnemers ontwikkelen alternatieve ruimtelijke plannen en nature-based solutions. De effecten van die oplossingen worden ter plekke doorgerekend en gepresenteerd in kaarten en grafieken. De deelnemers reageren op de effect-visualisaties en passen indien nodig hun plannen aan. Zo kan in een aantal iteraties tot de beste oplossing gekomen worden.
Voor meer informatie over de toepassing van QUICKScan en download van de software, zie http://www.quickscan.pro/
Foto's: Shutterstock
Laatste wijziging aan dit dossier: 18 juni 2019